Қазақстан-француз ынтымақтастығының бес ұзақ мерзімді трендтері

2024 жылғы 4-5 қарашада Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың Францияға жасаған мемлекеттік сапары аясында Еуразиялық интеграция институтының талдамалық тобы «Қазақстан-француз ынтымақтастығының бес ұзақ мерзімді трендтері» тақырыбында жария сараптамалық жазба дайындады.

Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың Францияға мемлекеттік сапары ұзақ мерзімді екіжақты ынтымақтастықты дамыту үшін жаңа іргелі негіз қалыптастырды. Екі мемлекеттің көшбасшылары арасындағы қол жеткізілген уағдаластықтар біздің теңгерімді көпвекторлы дипломатиямыздың еуропалық құрамдас бөлігін нығайтады, елге қосымша күшті инвестициялардың келуін қамтамасыз етеді және әлеуметтік-экономикалық әлеуетті арттырады. Сапар нәтижелеріне сүйене отырып, еларалық қатынастардың орнықты дамуы үшін кемінде бес негізгі трендті бөліп көрсетуге болады.

Бірінші тренд – екі президенттің өзара сенімін тереңдету және дипломатиялық қатынастардың тарихи өсуіне ұмтылу.

Президент Қ. К. Тоқаевтың 2023 жылы Эмманюэль Макронның Қазақстанға жасаған сапарынан кейінгі Францияға сапары екі ел арасындағы нығайып келе жатқан стратегиялық әріптестіктің символына айналды және дипломатиялық өзара түсіністіктің шыңына баса назар аударды. Кездесулердің дәйектілігі және көшбасшылар арасындағы жеке сенімнің көрсетілуі Қазақстан мен Францияның өзекті мәселелерге ортақ мүдделер мен көзқарастарды іздеуге деген ұмтылысын көрсетеді.

Э. Макронның Мемлекет басшысына көрсеткен кең пейілді және оң қабылдауы Қазақстанның халықаралық аренадағы позициясын нығайту үшін, сондай-ақ бейбітшілік пен тұрақтылыққа ұмтылуды қоса алғанда, БҰҰ жарғысында бекітілген қағидаттарға бірлескен міндеттемені көрсету үшін маңызды. Қ. К. Тоқаев халықаралық беделге ие дипломатиялық бэкграундқа ие тәжірибелі саясаткер ретінде Франциямен байланыстарды кеңейтуді Қазақстанды Орталық Азиядағы Еуропаның негізгі серіктесі ретінде бекіту мүмкіндігін қарастырады. Э. Макрон, өз кезегінде, Еуропалық Одақтан тыс тұрақты және сенімді одақтастарды іздейді, ал біздің аймақ өзінің экономикалық әлеуеті мен стратегиялық жағдайымен Францияға жаңа ауқымды мүмкіндіктер ұсынады.

Көшбасшылар арасындағы сенім бұл динамиканы күшейтеді. Бірлескен бейресми іс-шаралар (француз Президентіне сыйға тартылған қазақтың тазы тұқымының иттерімен серуендеу, үстел теннисі ойыны) Қ. К. Тоқаев пен Э. Макронның экономикалық және дипломатиялық қатынастарға қызығушылық танытып қана қоймай, жеке өзара түсіністік орнатуға ұмтылатындығын көрсетті. Сонымен қатар, мұндай сәттер жеке сенімге негізделген ынтымақтастық үшін берік негіз жасайды, бұл әсіресе қазіргі саясатта маңызды.

Кездесу қорытындысы бойынша Президент Қ. К. Тоқаев өзінің мемлекеттік сапарының мазмұны мен қабылдау жылулығынан терең әсер алғанын мәлімдегені – Мемлекет басшысы саяси контексте жеке эмоцияларын ашық білдіретін сирек жағдай. Өз кезегінде, Париж еуропалық әлемнің көшбасшысы және дәстүрлі батыс құндылықтарының сақтаушысы болып қала отырып, келіссөздердің тиімділігін жоғары бағалады және Астанада жаһандық бітімгершілік бастамаларды ілгерілетуде сенімді пікірлес адам ретінде көреді.

Осылайша, мемлекеттік сапарлармен алмасу жаңа экономикалық және саяси бастамаларға жол ашып қана қоймай, көшбасшылардың жеке байланыстары шешуші рөл атқаратын елдеріміз арасындағы болашақ стратегиялық қатынастардың негізін қалады. Бұл дәстүр жоғары ықтималдықпен жалғасады: Президент Қ. К. Тоқаев Э. Макронды келесі 2025 жылы мемлекеттік сапармен Қазақстанға келуге тағы да шақырды.

Екінші тренд – Қазақстан экономикасына болашақ француз инвестицияларының перспективасын айтарлықтай арттыру.

Бүгінгі таңда Франция Қазақстанға салынған көлемі 19,5 млрд долларды құрайтын инвестор елдер тізімінде алтыншы орында тұр. Қазақстандық көшбасшы мен негізгі француз бизнес-ойыншыларының қатысуымен инвестициялық дөңгелек үстел инвестициялардың негізгі бағыттарын анықтауға мүмкіндік берді. Мәселен, сирек жер металдары, атом энергетикасы, мұнай өндіру және мұнай өңдеу, су ресурстары мен жылумен жабдықтауды басқару, агроөнеркәсіп, цифрландырудың медициналық технологиялары салалары неғұрлым прогрессивті болып табылады. Мұнда екі тарап жаңа АЭС салу жөніндегі халықаралық консорциумды қоса алғанда, француз компанияларының қазақстандық атом энергетикасын дамытуға қатысуына ерекше назар аударды.

Сонымен қатар, Қазақстан қорында құны 46 трлн доллардан асатын бес мыңнан астам барланбаған кен орындары бар ірі инвесторларға белсенді қызығушылық танытатыны белгілі. Бүгінде Қазақстан Еуропалық Одақ экономикасы үшін өмірлік маңызы бар 34 шикізаттың 19-ын өндіріп жатыр.

Бұл факторлар өзара іс-қимылдың жинақталған тәжірибесін және қолданыстағы тетіктерді ескере отырып, бүгінде Қазақстанда 200-ден астам адам тұратын француз капиталы бар компаниялар үшін кең мүмкіндіктер ашады. Жоғары деңгейде, оның ішінде бизнес өкілдерімен өткізілген кездесулердің нәтижелілігі Қазақстандағы, әсіресе өнеркәсіптік сегменттегі француз компаниялары мен технологиялары санының өсуін болжауға мүмкіндік береді.

Үшінші тренд – сауда-экономикалық әлеуетті және экспорттық тауар желісін кеңейту.

Қазіргі уақытта Қазақстан мен Францияның сауда-экономикалық ынтымақтастығы Еуропа мен Орталық Азияның өңіраралық қатынастары саласында оң үрдістер орнатуда, сондай-ақ осы өңірлер мемлекеттерінің белсенді саяси диалогын қолдау үшін тұрақты негіз болып табылады.

2023 жылы Қазақстан мен Францияның сауда айналымы 2022 жылға қарағанда 14,7% өсіммен 4,2 млрд долларды (экспорт – 2,9 млрд, импорт – 1,3 млрд) құрады. Ал биылғы жылы былтырғы көрсеткішке 9 айдың ішінде қол жеткізілді, бұл елдер арасындағы сауда қатынастарын нығайтудың прогрессивті тенденциясын анықтауға мүмкіндік береді.

Қазақстан-француз саудасының көлемі Францияның Орталық Азиямен сауда қатынастарының 80%-ын құрайтынын атап кеткен жөн, бұл Қазақстанды Францияның өңірдегі негізгі сауда серіктесі ретінде анықтайды.

Францияға қажетті мұнай мен уранды жеткізе отырып, Қазақстан оның энергетикалық қауіпсіздігін нығайтуға ықпал етеді және осыған байланысты біздің еліміз сенімді әріптес беделіне ие болды. Сонымен қатар, Франция Қазақстанға сапалы машина жасау өнімін жеткізуші ретінде қажет, ол оған деген қажеттілікті жабып қана қоймай, қазақстандық индустрияның технологиялық жабдықталуын арттырады.

Францияға сапары барысында Қазақстан Президенті Қ. К. Тоқаев сауда-экономикалық ынтымақтастықтың жаңа дәуірінің триггерлері болатын француз бизнесінің «капитандарымен» кездесуде екі елдің экономикалық өзара іс-қимылының перспективалық бағыттарын белгіледі. Бұл жаңа буындағы үнемді электровоздар өндірісі, жел энергетикасы, су ресурстары мен жылумен жабдықтауды басқару, көлік бағыттарын жаңғырту, агроөнеркәсіптік кешенді, IT-технологиялар саласын дамыту.

Жалпы, Қазақстан мен Францияның дамыған және тұрақты сауда-экономикалық қатынастары екі ел үшін де өмірлік қажеттілік болып табылады, бұл олардың ұзақ мерзімді перспективада нығаюы мен дамуының кепілі болып табылады.

Төртінші тренд – білім беру векторын кезең-кезеңімен жеделдету.

Президент Қ. К. Тоқаевтың Елисей сарайындағы француз көшбасшысы Э. Макронмен келіссөздері білім беру саласындағы ынтымақтастықты жаңа кезеңге шығарды.

Францияның жоғары білім беру жүйесі әлемдік рейтингтерде жетекші орынға ие екенін атап өткен жөн. Бүгінгі таңда 34 француз университеті QS World University Rankings халықаралық рейтингінің қатарына кіреді. Француз ғылыми мектептері дәстүрлі түрде математика, физика, химия және инженерия сияқты салаларда заң шығарушы болып табылады. Ел Нобель сыйлығының лауреаттарының саны бойынша әлемде төртінші орында тұрғанын атап өту жеткілікті.

Парижде қол қойылған уағдаластықтар Қазақстанда Абай атындағы ҚазҰПУ базасында Лотарингия университетінің филиалын ашуды, «Люмьер» университеттік орталығын құруды, сондай-ақ Астана мен Алматыда қазақ-француз мектептерін салуды көздейді. Бізді жоғары еуропалық білім беру стандарттарының қазақстандық академиялық ортаға одан әрі интеграциялануы күтеді. Бұл жобалар қазақстандық-француздық білім беру серіктестігінің тиімділігін көрсетеді және жаңа келісімдер қолданыстағы білім беру байланыстарын органикалық түрде дамытады.

Білім беру саласында Франциямен ынтымақтастықты кеңейту қазақстандық білім беру жүйесі үшін бірқатар маңызды артықшылықтарға ие. Бұл оқытудың озық әдістемелеріне және ғылыми әзірлемелерге қол жеткізу, еуропалық білім беру кеңістігімен жақындасу, халықаралық еңбек нарығында отандық мамандардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру, ғылыми-зерттеу әлеуетін дамыту. Осылайша, қазақстан-француз білім беру ынтымақтастығының мемлекеттік деңгейге шығуы адами капиталды дамыту стратегиясын іске асырудағы және білім беру жүйемізді жаңғыртудағы маңызды қадам болып табылады.

Бесінші тренд – мәдени-гуманитарлық бағытты нығайту.

Президент Қ. К. Тоқаевтың Францияға сапары барысында мәдени-гуманитарлық байланыстарды нығайту бойынша айтарлықтай жұмыстар атқарылды. Әлемге әйгілі Гиме ұлттық азиялық өнер мұражайында «Қазақстан. Ұлы Дала қазынасы» көрмесінің ашылуы маңызды оқиғаға айналды.

1889 жылы негізі қаланған Гиме мұражайы Жапония, Қытай, Үндістан, Корея, Пәкістан және т. б. бірегей экспонаттарды қоса алғанда, шығыс елдерінің ең үлкен өнер коллекцияларының бірін ұсынады. Париждегі қазақстандық көрме еліміздің мәдени мұрасын тануға және оның дамуына оң әсер етеді. Осы тұрғыда Астанадағы француз тарапының өзара экспозицияларын болжауға болады, соның арқасында біздің азаматтар әлемдік өнердің аса құнды заттарымен танысуға мүмкіндік алады.

Мәдени-гуманитарлық ынтымақтастықты кеңейту жөніндегі басқа да негізгі бастамаларға Ә.Марғұлан атындағы археология институты мен Ұлттық алдын алу археологиялық зерттеулер институты (INRAP) арасындағы археология саласындағы ынтымақтастық туралы келісім хаттамасына қол қою жатады. Бұл құжатты екі тараптың білім мен мәдени құндылықтармен алмасуды тереңдетуге бағытталған қосымша байланыс нүктелерін іздеуге деген міндеттемесінің мысалы ретінде қарастыруға болады.

Осылайша, өзара іс-қимылдың жаңа аспектілері Қазақстан мен Франция арасындағы қарым-қатынастардың ұзақ мерзімді негізде жалпы дамуын ынталандырады. Нақты нәтижелерге қол жеткізу үшін жоғары деңгейде сенімгерлік қатынастар құру, ірі инвестициялар тарту, сауда қатынастарының өсуі және тұрақты гуманитарлық ынтымақтастықты нығайту негіз болады.

Еуразиялық интеграция институтының талдамалық тобы