Қазақ даласындағы тарихи мұралар
Қазақ даласы – ғасырлар бойы көшпелі өркениеттің бесігі болған, тарих пен мәдениеттің бай қабаттарын сақтап қалған ұлан-ғайыр кеңістік. Бұл жерде ежелгі заманнан бері қалыптасқан мұралар – тарихи ескерткіштер, археологиялық олжалар мен рухани құндылықтар – қазақ халқының және оның ата-бабаларының өмір салтын, дүниетанымын бейнелейді. Қазақ даласындағы тарихи мұралар әлемдік мәдениеттің ажырамас бөлігі ретінде ЮНЕСКО-ның тізіміне еніп, халықаралық деңгейде мойындалған.
Қазақ даласы археологиялық тұрғыдан өте бай аймақ. Сақ, ғұн, үйсін, қыпшақ сияқты көшпелі тайпалардың іздері осы жерден табылған. Ең танымал ескерткіштердің бірі – Алтын адам (Есік қорғанынан табылған сақ жауынгері). Бұл олжа 1969 жылы Алматы маңындағы Есік қорғанынан табылып, сақтардың жоғары дамыған мәдениеті мен шеберлігін паш етті. Алтынмен апталған киімдері, қару-жарағы және әшекейлері бар бұл қорған сақ дәуірінің (б.з.д. V-IV ғасырлар) технологиялық және эстетикалық жетістіктерін көрсетеді.
Тағы бір маңызды мұра – Түркістан аймағындағы Тамғалы тас петроглифтері. ЮНЕСКО-ның әлемдік мұралар тізіміне енген бұл ескерткіштерде 5000-нан астам тасқа қашалған суреттер бар. Оларда ежелгі адамдардың аң аулау, діни рәсімдер және күнделікті өмір көріністері бейнеленген. Бұл суреттер б.з.д. ІІ мыңжылдықтан бастап орта ғасырларға дейінгі кезеңді қамтиды.
Ортағасырлық қалалар мен кесенелер
Қазақ даласы Жібек жолының маңызды бөлігі болғандықтан, онда ортағасырлық қалалардың қалдықтары сақталған. Отырар, Тараз, Сауран сияқты қалалар сауда, қолөнер және ғылым орталықтары ретінде гүлденген. Отырар, мысалы, әлемге әйгілі ғалым Әбу Насыр әл-Фарабидің туған жері ретінде белгілі. Бұл қаланың қирандылары әлі күнге дейін сол кездегі сәулет өнері мен қала құрылысының деңгейін көрсетеді.
Сонымен қатар, қазақ жеріндегі кесенелер – тарихи мұраның маңызды бөлігі. Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесі – ортағасырлық ислам архитектурасының үздік үлгісі. XIV ғасырда Әмір Темірдің бұйрығымен салынған бұл ғимарат ЮНЕСКО тізіміне енген және Орталық Азиядағы мұсылмандардың қасиетті орталықтарының бірі саналады. Сондай-ақ, Айша Бибі, Қарахан, Арыстанбаб кесенелері де қазақ даласының рухани және сәулет мұраларын байытады.
Қазақ даласының тарихи мұрасы тек материалдық ескерткіштермен шектелмейді. Көшпелілердің ауызша әдебиеті, музыкасы және дәстүрлері де осы мұраның ажырамас бөлігі. Мысалы, қазақтың батырлар жыры – “Қобыланды”, “Алпамыс”, “Едіге” сияқты эпостар – көшпелі халықтың батылдығы мен даналығын паш етеді. Бұл шығармалар ЮНЕСКО-ның материалдық емес мұралар тізіміне енгізілген.
Қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптары – домбыра, қобыз, сыбызғы – рухани мұраның тағы бір көрінісі. Олар арқылы халықтың тарихы, сезімі және философиясы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілген. Күй өнері, әсіресе, Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет сияқты ұлы күйшілердің шығармаларымен әлемге әйгілі.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері тарихи мұраны сақтау және зерттеу жұмыстарына ерекше көңіл бөліп келеді. “Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламасы аясында көптеген ескерткіштер қалпына келтіріліп, археологиялық қазба жұмыстары жүргізілуде. Музейлерде сақталған жәдігерлер халыққа ұлттың бай тарихын таныстыруда маңызды рөл атқарады. Мысалы, Алматыдағы Орталық мемлекеттік музейде Алтын адамның көшірмесі мен басқа да құнды экспонаттар қойылған.
Қазақ даласындағы тарихи мұралар – бұл тек қазақ халқының ғана емес, бүкіл адамзаттың ортақ игілігі. Ежелгі қорғандардан ортағасырлық кесенелерге, рухани мұрадан археологиялық олжаларға дейінгі бұл байлық көшпелі өркениеттің ұлылығын паш етеді.
Қазақстан бұл мұраны сақтау және әлемге таныту арқылы өзінің тарихи тамырына деген құрметін және болашаққа деген сенімін көрсетуде. Бұл мұра – ұлттың рухани күшінің және мәңгілік жалғасының айғағы.
